درمانگاه شبانه‌روزي عمومی و تخصصي فاضل با هدف ارتقاي سلامت مردم منطقه شمال شهر اصفهان در سال 1395 به صورت خیریه فعاليت خود را آغاز نموده است.
آرتروز زانو
آرتروز زانو (Osteoarthritis of the knee) یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مفصلی است که به دلیل تخریب تدریجی غضروف مفصل زانو ایجاد می‌شود. این بیماری معمولاً در افراد مسن، به ویژه پس از ۵۰ سالگی، رخ می‌دهد، اما می‌تواند در افراد جوان‌تر نیز به علت صدمات یا فشارهای مکرر بر روی زانو ایجاد شود.
علائم آرتروز زانو:
- درد: درد در زانو که ممکن است در هنگام حرکت یا بعد از فعالیت‌های بدنی بیشتر شود.
- سفتی: احساس سفتی در زانو، به خصوص بعد از دوره‌های بی‌تحرکی.
- التهاب: در برخی موارد، مفصل زانو ممکن است ملتهب و متورم شود.
- کاهش دامنه حرکتی: کاهش توانایی حرکت کامل زانو.
- صداهای مفصلی: شنیدن صداهای «تق‌تق» یا «خش‌خش» در هنگام حرکت زانو.
عوامل خطر:
- سن: با افزایش سن، خطر آرتروز زانو بیشتر می‌شود.
- چاقی: فشار اضافی روی مفاصل زانو باعث افزایش سرعت تخریب غضروف می‌شود.
- آسیب‌های زانو: صدمات یا شکستگی‌های قبلی در ناحیه زانو می‌توانند باعث افزایش خطر ابتلا به آرتروز شوند.
- استفاده مکرر از زانو: فعالیت‌های شغلی یا ورزشی که نیازمند استفاده مکرر از زانو هستند، می‌توانند ریسک ابتلا را افزایش دهند.
انواع
آرتروز زانو را می‌توان به انواع مختلفی تقسیم کرد که بر اساس علت ایجاد و شدت تخریب مفصل تفاوت دارند. در زیر به مهم‌ترین انواع آرتروز زانو اشاره می‌کنم:
۱. اولیه زانو (Primary Osteoarthritis)
این نوع آرتروز معمولاً به دلایل طبیعی پیری و فرسایش مفصل ایجاد می‌شود و بیشترین موارد آرتروز زانو را شامل می‌شود. عوامل خطر برای این نوع آرتروز شامل افزایش سن، ژنتیک، و کارکرد طولانی‌مدت زانو است. این نوع به تدریج و بدون دلیل خاصی شروع می‌شود.
۲. ثانویه زانو (Secondary Osteoarthritis)
آرتروز ثانویه به دلیل عواملی خاص مثل آسیب‌دیدگی، بیماری‌های دیگر، یا شرایطی که فشار اضافی روی زانو ایجاد می‌کنند به وجود می‌آید. عوامل زیر می‌توانند باعث آرتروز ثانویه شوند:
- آسیب‌دیدگی یا تروما: آسیب‌های شدید زانو (مانند شکستگی یا دررفتگی) می‌توانند به تخریب غضروف منجر شوند.
- عفونت مفصلی: عفونت‌های مفصلی می‌توانند منجر به آسیب به غضروف و آرتروز شوند.
- بیماری‌های التهابی: بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) می‌توانند باعث آرتروز ثانویه شوند.
- اختلالات ژنتیکی: برخی بیماری‌های ارثی ممکن است باعث نقص در غضروف یا ساختار مفصل شوند.
- نقرس: این بیماری ناشی از تجمع کریستال‌های اوریک اسید در مفاصل است که می‌تواند باعث آرتروز شود.
۳. یک‌طرفه (Unicompartmental Osteoarthritis)
در این نوع آرتروز، تنها یک بخش از مفصل زانو (داخلی یا خارجی) آسیب می‌بیند. این نوع معمولاً در اثر فشار نامتقارن روی زانو ایجاد می‌شود و ممکن است در افراد فعال و ورزشکار شایع‌تر باشد.
۴. کلی زانو (Bicompartmental Osteoarthritis)
در این حالت، دو بخش از مفصل زانو تحت تأثیر قرار می‌گیرند. این وضعیت باعث درد و سفتی بیشتری نسبت به نوع یک‌طرفه می‌شود و ممکن است نیاز به مداخلات درمانی گسترده‌تری داشته باشد.
۵. خلفی-کشککی (Patellofemoral Osteoarthritis)
این نوع آرتروز بر بخش پشتی کشکک زانو تأثیر می‌گذارد و باعث درد و مشکلات در هنگام بالا و پایین رفتن از پله‌ها یا خم و راست شدن زانو می‌شود. این نوع بیشتر در افراد جوان و ورزشکارانی که از کشکک خود بیش از حد استفاده می‌کنند دیده می‌شود.
۶. پیشرونده سریع (Rapidly Progressive Osteoarthritis)
این نوع بسیار نادر است و باعث تخریب سریع غضروف زانو در مدت زمان کوتاه می‌شود. این نوع آرتروز اغلب نیاز به جراحی فوری و تعویض مفصل دارد.
این تقسیم‌بندی‌ها بر اساس ناحیه آسیب‌دیده و عوامل زمینه‌ای به تفکیک کمک می‌کنند تا درمان مناسب برای هر نوع آرتروز مشخص شود.
علل
آرتروز زانو به علت تخریب تدریجی غضروف مفصل زانو ایجاد می‌شود و عوامل مختلفی می‌توانند باعث تسریع این فرآیند یا شروع آن شوند. علل اصلی آرتروز زانو عبارتند از:
۱. افزایش سن:
با افزایش سن، میزان فرسایش و تخریب غضروف زانو افزایش می‌یابد. این امر طبیعی است و بیشتر افراد بالای ۵۰ سال ممکن است دچار درجاتی از آرتروز شوند. غضروف با گذر زمان نازک‌تر و خشک‌تر می‌شود و خاصیت ضربه‌گیری آن کاهش می‌یابد.
۲. ژنتیک:
آرتروز زانو ممکن است به صورت ارثی باشد. افرادی که در خانواده‌هایشان سابقه آرتروز دارند، بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند. ساختار ژنتیکی می‌تواند بر سلامت غضروف و استخوان‌ها تأثیرگذار باشد.
۳. صدمات و آسیب‌های قبلی:
صدمات قبلی زانو مانند شکستگی‌ها، دررفتگی‌ها، آسیب‌های رباط و منیسک می‌توانند خطر ابتلا به آرتروز را افزایش دهند. آسیب به زانو ممکن است باعث تخریب غضروف یا ایجاد تغییرات ساختاری در مفصل شود که منجر به آرتروز می‌شود.
۴. استفاده بیش از حد و فشار مکرر:
فعالیت‌های ورزشی یا شغلی که نیاز به استفاده مکرر و شدید از زانو دارند، می‌توانند باعث فرسایش زودهنگام غضروف شوند. این موضوع به‌ویژه در ورزشکاران و کسانی که کارهای سنگین بدنی انجام می‌دهند، دیده می‌شود.
۵. چاقی:
چاقی یکی از مهم‌ترین عوامل خطر برای آرتروز زانو است. وزن اضافی فشار زیادی بر مفاصل زانو وارد می‌کند و باعث تخریب سریع‌تر غضروف می‌شود. هر ۵ کیلوگرم افزایش وزن می‌تواند فشار زیادی بر زانوها وارد کند.
۶. بیماری‌های التهابی:
بیماری‌های التهابی مانند آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) می‌توانند باعث تخریب غضروف و بروز آرتروز ثانویه شوند. این بیماری‌ها باعث التهاب در مفاصل و کاهش عملکرد آنها می‌شوند.
۷. ناهنجاری‌های ساختاری:
افرادی که ناهنجاری‌های ساختاری در زانو دارند، مانند پای پرانتزی (ژنو واروم) یا پای ضربدری (ژنو والگوم)، بیشتر در معرض آرتروز زانو هستند. این ناهنجاری‌ها باعث فشار نابرابر بر مفاصل زانو می‌شوند.
۸. عفونت‌ها و بیماری‌های مفصلی:
برخی از عفونت‌ها یا بیماری‌های مفصلی مانند نقرس می‌توانند به غضروف زانو آسیب وارد کنند و منجر به آرتروز شوند.
۹. عدم فعالیت بدنی مناسب:
عدم فعالیت بدنی منظم می‌تواند باعث ضعیف شدن عضلات اطراف زانو شود که فشار بیشتری بر مفصل وارد می‌کند و باعث تسریع فرآیند تخریب غضروف می‌شود.
۱۰. تغذیه نامناسب:
کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری مانند ویتامین D و کلسیم ممکن است باعث ضعف استخوان‌ها و مفاصل شود و در نتیجه ریسک ابتلا به آرتروز را افزایش دهد.
این عوامل می‌توانند به صورت ترکیبی یا منفرد منجر به بروز یا تشدید آرتروز زانو شوند. پیشگیری از این عوامل و مراقبت‌های صحیح می‌تواند به کاهش خطر ابتلا کمک کند.
علائم
آرتروز زانو دارای علائم مشخصی است که به تدریج و با گذر زمان بروز می‌کنند. شدت و نوع علائم ممکن است در افراد مختلف متفاوت باشد، اما علائم رایج آرتروز زانو عبارتند از:
۱. درد زانو:
- شایع‌ترین علامت آرتروز زانو است.
- درد ممکن است در ابتدا خفیف و در حین یا بعد از فعالیت‌های بدنی مانند راه رفتن، بالا و پایین رفتن از پله‌ها یا ایستادن طولانی مدت بیشتر شود.
- با پیشرفت بیماری، درد ممکن است حتی در حالت استراحت یا شب‌ها نیز احساس شود.
۲. سفتی و خشکی زانو:
- زانو ممکن است به ویژه در صبح‌ها یا پس از دوره‌های بی‌تحرکی (مانند نشستن طولانی‌مدت) دچار خشکی و سفتی شود.
- این سفتی ممکن است با حرکت مفصل کاهش یابد.
۳. التهاب و تورم:
- در برخی موارد، آرتروز می‌تواند باعث التهاب و تورم در ناحیه زانو شود.
- این تورم ممکن است به دلیل تجمع مایع در مفصل (افیوژن زانو) باشد و به ویژه پس از فعالیت بدنی افزایش یابد.
۴. کاهش دامنه حرکتی:
- افراد مبتلا به آرتروز زانو معمولاً متوجه کاهش توانایی خم و راست کردن کامل زانو می‌شوند.
- این کاهش دامنه حرکتی ممکن است به تدریج بدتر شود و محدودیت‌هایی در فعالیت‌های روزانه ایجاد کند.
۵. صداهای مفصلی (کریپیتوس):
- هنگام حرکت دادن زانو، ممکن است صداهایی مانند «تق‌تق» یا «خش‌خش» شنیده شود. این صداها ناشی از تماس غیرطبیعی استخوان‌ها به دلیل از بین رفتن غضروف محافظ مفصل هستند.
۶. ضعف یا آتروفی عضلانی:
- به دلیل کاهش فعالیت و درد، عضلات اطراف زانو ممکن است ضعیف شوند و در موارد شدید آتروفی عضلانی رخ دهد.
- ضعف عضلات می‌تواند باعث بی‌ثباتی مفصل و افزایش درد شود.
۷. تغییر شکل مفصل:
- در مراحل پیشرفته آرتروز، ممکن است مفصل زانو تغییر شکل دهد. این تغییرات می‌تواند شامل پرانتزی شدن پاها (ژنو واروم) یا ضربدری شدن آنها (ژنو والگوم) باشد.
- تغییر شکل مفصل می‌تواند باعث فشار نابرابر روی زانو و تشدید درد شود.
۸. قفل شدن یا گیر کردن زانو:
- برخی از افراد مبتلا به آرتروز زانو ممکن است احساس کنند که زانویشان قفل می‌شود یا گیر می‌کند و نمی‌توانند به راحتی آن را حرکت دهند. این حالت ممکن است به دلیل وجود قطعات کوچک استخوان یا غضروف در داخل مفصل باشد.
۹. افزایش درد با تغییرات آب و هوا:
- بسیاری از افراد مبتلا به آرتروز گزارش می‌دهند که درد و سفتی زانوی آنها با تغییرات آب و هوایی، به‌ویژه در هوای سرد یا مرطوب، تشدید می‌شود.
۱۰. خستگی و کاهش توانایی فیزیکی:
- درد مداوم و مشکلات حرکتی ممکن است باعث خستگی و کاهش توانایی انجام فعالیت‌های روزمره مانند راه رفتن، نشستن و برخاستن یا بالا رفتن از پله‌ها شود.
۱۱. گرما در مفصل:
- در موارد التهاب شدید، ممکن است زانو احساس گرما کند. این علامت معمولاً همراه با تورم و درد بیشتر است.
با توجه به این علائم، تشخیص زودهنگام و درمان مناسب می‌تواند به کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به آرتروز زانو کمک کند
تشخیص
توسط پزشک با استفاده از بررسی علائم، معاینه فیزیکی، و آزمایشات مختلف صورت می‌گیرد و برای پیشگیری از پیشرفت بیماری و کاهش درد و ناتوانی کمک می کند.
۱. بررسی تاریخچه پزشکی:
- پزشک ابتدا سابقه پزشکی فرد، علائم، مدت زمان درد و سفتی زانو، و هر گونه سابقه خانوادگی آرتروز یا بیماری‌های مفصلی دیگر را بررسی می‌کند.
- همچنین، عواملی مانند آسیب‌های قبلی زانو، فعالیت‌های ورزشی یا شغلی که ممکن است زانو را تحت فشار قرار داده باشند، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۲. معاینه فیزیکی:
- پزشک زانو را از نظر علائم درد، التهاب، تورم، و سفتی بررسی می‌کند.
- بررسی دامنه حرکتی زانو و توانایی خم و راست کردن آن یکی از بخش‌های مهم معاینه است.
- پزشک ممکن است به دنبال وجود صداهای غیرطبیعی (کریپیتوس) یا ناهنجاری‌های ساختاری مانند پای پرانتزی یا ضربدری باشد.
۳. تصویربرداری:
تصویربرداری برای تأیید و بررسی میزان آسیب به غضروف و استخوان‌ها انجام می‌شود:
- عکس رادیوگرافی (X-ray): مهم‌ترین ابزار تشخیصی برای آرتروز است. تصاویر رادیوگرافی می‌توانند تغییرات در مفصل زانو مانند کاهش فاصله بین استخوان‌ها (به دلیل تخریب غضروف)، تشکیل استئوفیت‌ها (خارهای استخوانی)، و تغییر شکل مفصل را نشان دهند.
- MRI (تصویربرداری با تشدید مغناطیسی): در برخی موارد خاص که آسیب‌های به بافت‌های نرم مانند منیسک یا رباط‌ها مورد شک است، MRI استفاده می‌شود. این روش به ویژه برای مشاهده غضروف و ساختارهای نرم زانو مفید است.
- سی‌تی‌اسکن (CT scan): برای تصاویر سه‌بعدی از مفصل زانو و بررسی جزئیات بیشتر استخوانی مورد استفاده قرار می‌گیرد، هرچند در تشخیص اولیه به ندرت استفاده می‌شود.
۴. آزمایشات خون:
- در مواردی که پزشک مشکوک به بیماری‌های دیگر مانند آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) است، ممکن است آزمایش خون برای تشخیص عوامل التهابی یا نشانگرهای خاص انجام شود. آرتروز به خودی خود معمولاً با آزمایش خون تشخیص داده نمی‌شود، اما این آزمایش می‌تواند به افتراق بین آرتروز و بیماری‌های التهابی دیگر کمک کند.
۵. مایع مفصلی (آرتروسنتز):
- در برخی موارد خاص، پزشک ممکن است مایع مفصلی زانو را با استفاده از یک سرنگ خارج کند (آرتروسنتز) و آن را از نظر وجود التهاب، عفونت، یا کریستال‌های اوریک اسید (نقرس) بررسی کند.
- این آزمایش به ویژه برای افتراق آرتروز از بیماری‌های دیگر مانند نقرس یا عفونت‌های مفصلی مفید است.
۶. ارزیابی عملکرد زانو:
- پزشک ممکن است از بیمار بخواهد که حرکات مختلفی مانند ایستادن، راه رفتن، خم و راست کردن زانو یا بالا رفتن از پله‌ها را انجام دهد تا دامنه حرکتی، ثبات و کارکرد زانو را ارزیابی کند.
۷. سونوگرافی:
- گاهی اوقات از سونوگرافی برای بررسی بافت‌های نرم اطراف زانو، مانند تاندون‌ها، رباط‌ها و مایع مفصلی استفاده می‌شود. این روش بیشتر برای مواردی که نیاز به ارزیابی التهاب یا تورم دارند، مفید است.
۸. معاینه آرتروسکوپی (Arthroscopy):
- در موارد نادر و پیچیده، پزشک ممکن است از آرتروسکوپی برای مشاهده مستقیم داخل مفصل زانو استفاده کند. در این روش، یک دوربین کوچک از طریق برش‌های کوچک به داخل زانو وارد می‌شود تا وضعیت مفصل به دقت بررسی شود.
۹. سنجش تراکم استخوان (در موارد خاص):
- اگر پزشک به وجود پوکی استخوان یا سایر مشکلات استخوانی مشکوک باشد، ممکن است آزمایش‌های سنجش تراکم استخوان انجام شود.
درمان
درمان آرتروز زانو با هدف کاهش درد، بهبود عملکرد مفصل، و جلوگیری از پیشرفت بیماری انجام می‌شود. روش‌های درمانی بر اساس شدت علائم، میزان تخریب مفصل و نیازهای فرد متفاوت هستند و می‌توانند شامل ترکیبی از درمان‌های غیرجراحی و جراحی باشند.
۱. تغییرات در سبک زندگی و مراقبت‌های خانگی:
- کاهش وزن: اگر بیمار دارای اضافه وزن است، کاهش وزن می‌تواند فشار زیادی از زانوها بردارد و باعث کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل شود.
- ورزش منظم: تمرینات کم‌فشار مانند پیاده‌روی، شنا، و دوچرخه‌سواری به تقویت عضلات اطراف زانو و افزایش انعطاف‌پذیری مفصل کمک می‌کنند.
- استفاده از کمپرس گرم و سرد: گرما به کاهش سفتی و سرما به کاهش التهاب و درد کمک می‌کند.
- استفاده از زانوبند: زانوبند یا ابزارهای محافظتی می‌توانند به کاهش فشار روی مفصل زانو و تثبیت آن کمک کنند.
۲. دارویی:
- داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): این داروها مانند ایبوپروفن و ناپروکسن به کاهش درد و التهاب کمک می‌کنند.
- مسکن‌ها: برای کاهش درد شدید، ممکن است از داروهای مسکن مانند استامینوفن استفاده شود.
- تزریق کورتیکواستروئیدها: تزریق مستقیم کورتیکواستروئیدها به مفصل زانو می‌تواند به طور موقت التهاب و درد را کاهش دهد. این روش معمولاً در مواردی که درد شدید است استفاده می‌شود.
- تزریق هیالورونیک اسید: این روش، که به عنوان ویسکوساپلمنتیشن شناخته می‌شود، با تزریق ماده‌ای شبیه به مایع مفصلی به زانو انجام می‌شود تا اصطکاک بین استخوان‌ها را کاهش دهد و حرکت مفصل را بهبود بخشد.
۳. فیزیوتراپی:
- تمرینات تقویتی: تمرینات خاصی برای تقویت عضلات اطراف زانو، مانند عضلات چهارسر ران و همسترینگ، تجویز می‌شود. این عضلات به حمایت از مفصل زانو کمک می‌کنند.
- تمرینات انعطاف‌پذیری و کششی: تمرینات کششی به بهبود انعطاف‌پذیری و کاهش سفتی زانو کمک می‌کنند.
- آموزش نحوه صحیح حرکت: آموزش تکنیک‌های صحیح برای انجام فعالیت‌های روزمره و جلوگیری از فشار اضافی بر زانو، مانند بالا رفتن از پله‌ها یا نشستن، می‌تواند مفید باشد.
۴. مکمل و جایگزین:
- استفاده از مکمل‌های غذایی: برخی از افراد ممکن است از مکمل‌های مانند گلوکوزامین و کندرویتین سولفات استفاده کنند که ادعا می‌شود به حفظ سلامت غضروف کمک می‌کنند، هرچند تحقیقات در مورد اثربخشی این مکمل‌ها نتایج متفاوتی ارائه داده است.
- طب سوزنی: برخی افراد با استفاده از طب سوزنی تجربه کاهش درد در مفاصل خود داشته‌اند، اگرچه اثربخشی آن در همه بیماران تضمین شده نیست.
۵. تزریق پیشرفته:
- پلاسمای غنی از پلاکت (PRP): این روش شامل تزریق پلاسمای غنی از پلاکت خود بیمار به زانو است که می‌تواند فرآیند ترمیم بافت را تحریک کند.
- سلول‌های بنیادی: در برخی موارد، تزریق سلول‌های بنیادی به مفصل زانو به منظور بازسازی بافت آسیب‌دیده استفاده می‌شود، هرچند این روش همچنان در حال تحقیق و توسعه است.
۶. درمان‌های جراحی:
در صورتی که درمان‌های غیرجراحی مؤثر نباشند و آرتروز زانو به مرحله پیشرفته برسد، جراحی ممکن است مورد نیاز باشد:
- آرتروسکوپی زانو: در این روش جراحی کم‌تهاجمی، پزشک از طریق برش‌های کوچک، زانو را بررسی و قطعات غضروف آسیب‌دیده را خارج می‌کند.
- استئوتومی: در برخی موارد، جراحی برای تغییر موقعیت استخوان‌های زانو انجام می‌شود تا فشار از روی ناحیه آسیب‌دیده مفصل برداشته شود.
- تعویض جزئی مفصل زانو (Partial Knee Replacement): در این روش، فقط بخشی از مفصل زانو که آسیب دیده است، تعویض می‌شود.
- تعویض کامل مفصل زانو (Total Knee Replacement): در موارد شدید که بیشتر بخش‌های مفصل زانو آسیب دیده است، تعویض کامل مفصل انجام می‌شود. در این روش، مفصل زانو با یک مفصل مصنوعی جایگزین می‌شود.
۷. مدیریت درد:
- استفاده از داروهای مسکن موضعی: کرم‌ها یا ژل‌های ضد التهاب که بر روی ناحیه زانو استفاده می‌شوند، می‌توانند به کاهش درد کمک کنند.
- تکنیک‌های مدیریت درد: استفاده از تکنیک‌های مدیریت درد مانند مدیتیشن، تکنیک‌های آرام‌سازی، و تمرینات تنفسی می‌تواند در کنار درمان‌های دیگر مفید باشد.
۸. آموزش بیمار:
- آموزش در مورد آرتروز و نحوه مدیریت آن: بیماران می‌توانند از طریق آموزش در مورد بیماری خود و روش‌های مدیریت آن، کنترل بیشتری بر روی علائم و فعالیت‌های روزانه خود داشته باشند.
۹. درمان‌های جایگزین:
- برخی روش‌های جایگزین مانند ماساژ درمانی، آب درمانی و یoga ممکن است به کاهش درد و افزایش انعطاف‌پذیری کمک کنند.
درمان آرتروز زانو معمولاً ترکیبی از این روش‌ها است و پزشک بر اساس نیازهای خاص بیمار بهترین روش‌های درمانی را توصیه می‌کند.
