پلاسمافرز

پلاسمافرز (Plasmapheresis) یک روش پزشکی است که در آن پلاسما، بخشی از خون که شامل مایعات و پروتئین‌ها است، از سلول‌های خونی جدا می‌شود. این روش برای درمان برخی از بیماری‌ها و شرایط خاص استفاده می‌شود. در پلاسمافرز، خون از بدن بیمار خارج می‌شود، پلاسما از سلول‌های خونی جدا می‌شود و سپس سلول‌های خونی به همراه یک مایع جایگزین (مانند محلول نمکی یا پلاسمای اهدا شده) به بدن بیمار بازگردانده می‌شود.

کاربردهای پلاسمافرز

پلاسمافرز به عنوان یک روش درمانی خاص، برای بیماری‌های مختلفی کاربرد دارد که اغلب با نقایص ایمنی بدن و عوارضی از آنها مرتبط هستند. برخی از کاربردهای اصلی پلاسمافرز عبارتند از:

• بیماری‌های خودایمنی:

در این بیماری‌ها، سیستم ایمنی بدن به طور ناخودآگاه به بافت‌های بدن حمله می‌کند. پلاسمافرز می‌تواند با حذف آنتی‌بادی‌های خودائی مضر، به بهبود علائم بیماری کمک کند. برخی از بیماری‌هایی که پلاسمافرز برای آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد شامل سندرم گیلن‌باره، لوپوس اریتماتوس سیستمیک (SLE)، و واسکولیت است.

• بیماری‌های عصبی:

پلاسمافرز برای بیماری‌هایی مانند میاستنی گراویس (Myasthenia Gravis) که به اختلال در تابع عضلات ناشی از آنتی‌بادی‌های خودائی می‌باشد، استفاده می‌شود. این روش می‌تواند به بهبود علائم عصبی کمک کند.

• بیماری‌های کلیوی:

در برخی از بیماری‌های کلیوی که با انتقال فیلترهای خونی (glomerular filtration rate) مشکلاتی دارند، پلاسمافرز برای حذف مواد ضایعه‌زایی از خون مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• بیماری‌های خونی:

برخی از بیماری‌های خونی مانند پراپوتیا که با اضافه شدن اتانول یا سایر مواد دارویی بوجود می‌آیند، نیازمند پلاسمافرز می‌باشند.

• تسمه‌ها:

در برخی از تسمه‌های شدید، مانند تسمه‌های مهلکه مردمکی، پلاسمافرز به کاهش آسیب وارده به بدن نیازمند است

فرآیند پلاسمافرز

فرآیند پلاسمافرز شامل چندین مرحله است که طی آن پلاسما از سلول‌های خونی جدا می‌شود و سپس سلول‌های خونی به همراه یک مایع جایگزین به بدن بیمار بازگردانده می‌شوند. این مراحل عبارتند از:

۱. دسترسی وریدی

ابتدا، یک یا دو سوزن به وریدهای بزرگ بیمار (معمولاً در بازوها) متصل می‌شود. در برخی موارد، ممکن است از یک کاتتر وریدی مرکزی استفاده شود که در ورید بزرگ‌تری (مثل ورید گردن یا سینه) قرار می‌گیرد.

۲. جمع‌آوری خون

خون از بدن بیمار از طریق سوزن یا کاتتر به یک دستگاه پلاسمافرز منتقل می‌شود. دستگاه پلاسمافرز، خون را از بدن بیمار می‌کشد و وارد سیستم می‌کند.

۳. جداسازی پلاسما

در دستگاه پلاسمافرز، خون وارد یک سانتریفیوژ یا فیلتر خاص می‌شود که پلاسما را از سلول‌های خونی (گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها) جدا می‌کند. این فرآیند معمولاً به وسیله چرخش با سرعت بالا (سانتریفیوژ) یا استفاده از فیلترهای نیمه‌تراوا انجام می‌شود.

۴. حذف پلاسما

پلاسما که حاوی مواد زائد، آنتی‌بادی‌ها، یا سموم است، از سیستم خارج می‌شود و دور ریخته می‌شود یا برای استفاده بعدی (مانند تحقیقات یا درمان‌های دیگر) جمع‌آوری می‌شود.

۵. جایگزینی پلاسما

سلول‌های خونی که از پلاسما جدا شده‌اند، به همراه یک مایع جایگزین (مانند محلول نمکی، آلبومین، یا پلاسمای اهدا شده) به بدن بیمار بازگردانده می‌شوند. این مایع جایگزین برای حفظ حجم خون و تعادل الکترولیتی ضروری است.

۶. بازگرداندن خون

سلول‌های خونی و مایع جایگزین از طریق سوزن یا کاتتر به بدن بیمار بازگردانده می‌شوند. این فرآیند معمولاً چندین بار در طول جلسه تکرار می‌شود تا مقدار کافی پلاسما حذف شود.

مدت زمان و تعداد جلسات

هر جلسه پلاسمافرز معمولاً ۱.۵ تا ۴ ساعت طول می‌کشد و ممکن است بسته به شرایط بیمار و نوع بیماری، به چندین جلسه در طول هفته نیاز باشد.

نظارت و مراقبت

در طول فرآیند، بیمار تحت نظارت دقیق قرار می‌گیرد تا از بروز هرگونه عارضه جانبی مانند افت فشار خون، واکنش‌های آلرژیک یا مشکلات انعقادی جلوگیری شود. پس از اتمام فرآیند، بیمار ممکن است نیاز به استراحت داشته باشد و باید از فعالیت‌های سنگین خودداری کند تا بهبودی کامل حاصل شود.

پلاسمافرز یک روش درمانی مؤثر برای بسیاری از بیماری‌های پیچیده و مزمن است و تحت نظارت تیم‌های پزشکی مجرب انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که بیمار بهترین نتایج ممکن را دریافت می‌کند.

عوارض جانبی

پلاسمافرز، مانند هر روش درمانی دیگری، ممکن است عوارض جانبی داشته باشد. این عوارض می‌توانند به دلیل فرآیند جداسازی پلاسما از خون، مواد جایگزین مورد استفاده، یا دسترسی وریدی رخ دهند. برخی از عوارض جانبی رایج و مهم پلاسمافرز عبارتند از:

عوارض جانبی رایج

۱. افت فشار خون:

کاهش فشار خون یکی از عوارض شایع پلاسمافرز است. این وضعیت ممکن است به دلیل حذف حجم زیادی از خون یا تغییرات سریع در تعادل مایعات بدن رخ دهد.

۲. واکنش‌های آلرژیک:

برخی بیماران ممکن است به مواد جایگزین پلاسما (مانند آلبومین یا پلاسمای اهدا شده) واکنش آلرژیک نشان دهند. این واکنش‌ها می‌توانند خفیف تا شدید باشند و شامل خارش، قرمزی، کهیر، یا حتی آنافیلاکسی باشند.

۳. عفونت در محل دسترسی وریدی:

قرار دادن سوزن یا کاتتر وریدی می‌تواند خطر عفونت را افزایش دهد. مراقبت‌های دقیق بهداشتی و ضدعفونی محل دسترسی می‌تواند این خطر را کاهش دهد.

۴. عدم تعادل الکترولیت‌ها:

پلاسمافرز می‌تواند تعادل الکترولیت‌های بدن (مانند کلسیم، پتاسیم، و منیزیم) را مختل کند. این تغییرات می‌توانند باعث علائمی مانند ضعف، گرفتگی عضلانی، یا بی‌حسی شوند.

۵. خونریزی:

استفاده از داروهای ضدانعقاد برای جلوگیری از لخته شدن خون در طول فرآیند، می‌تواند خطر خونریزی را افزایش دهد.

۶. خستگی و ضعف:

بسیاری از بیماران پس از پلاسمافرز احساس خستگی و ضعف می‌کنند که معمولاً موقت است و با استراحت بهبود می‌یابد.

عوارض جانبی نادر ولی جدی

۱. شوک آنافیلاکتیک: واکنش‌های شدید آلرژیک که می‌تواند به شوک آنافیلاکتیک منجر شود، اگرچه نادر است، اما می‌تواند تهدید کننده حیات باشد.

۲. کم‌خونی: در برخی موارد، پلاسمافرز ممکن است باعث کاهش گلبول‌های قرمز خون و منجر به کم‌خونی شود.

۳. آریتمی‌های قلبی: تغییرات در تعادل الکترولیت‌ها می‌تواند باعث بروز آریتمی‌های قلبی (اختلالات ضربان قلب) شود.

مدیریت و پیشگیری از عوارض جانبی

برای کاهش خطر عوارض جانبی، تیم پزشکی معمولاً اقدامات زیر را انجام می‌دهد:

مدیریت و پیشگیری از عوارض جانبی در پلاسمافرز نیاز به یک رویکرد جامع و چندجانبه دارد. تیم پزشکی باید اقدامات پیشگیرانه دقیقی انجام دهد و بیماران را به دقت نظارت کنند. در اینجا به برخی از اقدامات و استراتژی‌های کلیدی برای مدیریت و پیشگیری از عوارض جانبی پلاسمافرز اشاره می‌کنیم:

۱. ارزیابی دقیق بیمار قبل از شروع درمان

– ارزیابی وضعیت سلامت عمومی بیمار: بررسی دقیق تاریخچه پزشکی، بیماری‌های زمینه‌ای، و داروهای مصرفی بیمار.
– آزمایشات پیش از درمان: انجام آزمایشات خون برای ارزیابی سطح الکترولیت‌ها، هموگلوبین، و دیگر پارامترهای مهم.

۲. آماده‌سازی و دسترسی وریدی

– انتخاب محل مناسب برای دسترسی وریدی: استفاده از وریدهای بزرگ و مناسب برای کاهش خطر عفونت و تسهیل جریان خون.
– رعایت اصول بهداشتی: ضدعفونی دقیق محل ورود سوزن یا کاتتر برای جلوگیری از عفونت.

۳. نظارت دقیق در طول فرآیند

 اندازه‌گیری مداوم فشار خون، نبض، و سطح اکسیژن خون بیمار.
پایش دقیق سطح الکترولیت‌ها و استفاده از محلول‌های جایگزین مناسب برای حفظ تعادل.

۴. استفاده از تجهیزات و تکنیک‌های مناسب

– انتخاب دستگاه‌های پلاسمافرز مناسب: استفاده از تجهیزات مدرن و قابل اعتماد برای کاهش خطرات فرآیند.
– تنظیم دقیق سرعت جداسازی: تنظیم سرعت جداسازی پلاسما برای کاهش احتمال افت فشار خون و دیگر عوارض.

۵. مدیریت داروها

– استفاده از داروهای ضدانعقاد مناسب: برای جلوگیری از لخته شدن خون در طول فرآیند، اما با دقت به میزان مناسب برای کاهش خطر خونریزی.
– درمان‌های مکمل: تجویز داروها و مکمل‌های لازم برای مدیریت عوارض احتمالی مانند کم‌خونی یا عدم تعادل الکترولیت‌ها.

۶. آموزش بیمار و تیم درمانی

آموزش بیمار درباره علائم هشدار دهنده عوارض جانبی و نحوه گزارش آنها به تیم پزشکی.
پرسنل پزشکی درباره بهترین روش‌ها و تکنیک‌های انجام پلاسمافرز و مدیریت عوارض آموزش می بینند.

۷. پیگیری بعد از درمان

– ارزیابی بیمار بعد از جلسات پلاسمافرز: بررسی وضعیت عمومی بیمار و انجام آزمایشات لازم برای ارزیابی تاثیرات درمان.
– برنامه‌ریزی برای جلسات بعدی: تنظیم جلسات بعدی بر اساس پاسخ بیمار به درمان و وضعیت کلی سلامت او.

۸. مدیریت عوارض حاد

– واکنش سریع به عوارض جانبی: در صورت بروز علائم عوارض جانبی مانند افت فشار خون، واکنش‌های آلرژیک، یا علائم عدم تعادل الکترولیت‌ها، تیم پزشکی باید به سرعت وارد عمل شود.
– استفاده از داروهای اضطراری: داروهای ضد آلرژی، محلول‌های الکترولیتی، و دیگر درمان‌های اضطراری باید به صورت آماده در دسترس باشند.

این اقدامات جامع و منظم به تیم پزشکی کمک می‌کند تا عوارض جانبی پلاسمافرز را به حداقل برساند و اطمینان حاصل کند که بیماران از این روش درمانی به بهترین شکل ممکن بهره‌مند می‌شوند.

پلاسمافرز یک روش مفید و حیاتی برای درمان بسیاری از بیماری‌های جدی است و معمولاً تحت نظارت پزشکان متخصص انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که بیمار بهترین نتایج را دریافت می‌کند.